Reperkusje Wygnania Braci Polskich w XVII Wieku dla Dalszych Dziejów Myśli Reformacyjnej

Wygnanie Braci Polskich z Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1658 roku miało znaczące konsekwencje dla dalszego rozwoju myśli reformacyjnej i religijnej w Europie. Bracia Polscy, znani również jako Arianie lub Socynianie, byli radykalnym odłamem ruchu protestanckiego, który odrzucał tradycyjną doktrynę Trójcy Świętej, promując antytrynitaryzm i racjonalizm religijny. Ich wygnanie przyczyniło się do szerokiego rozprzestrzenienia tych idei oraz wpłynęło na rozwój filozofii, nauki i tolerancji religijnej w różnych częściach Europy.

Tło Historyczne

Bracia Polscy wyłonili się z ruchu reformacyjnego, który rozpoczął się w XVI wieku w Europie Zachodniej, zainicjowanego przez postaci takie jak Marcin Luter i Jan Kalwin. W Polsce idee reformacyjne znalazły podatny grunt, szczególnie wśród szlachty i mieszczan, prowadząc do rozwoju różnych nurtów protestantyzmu, w tym kalwinizmu i luteranizmu. W latach 50. XVI wieku wśród polskich protestantów zaczęły pojawiać się radykalne poglądy, kwestionujące tradycyjną doktrynę Trójcy Świętej, co doprowadziło do powstania Zboru Braci Polskich w 1565 roku w Pińczowie.

Historia Powstania i Rozwoju Braci Polskich

Krakowskie Koło Humanistów

Pod koniec pierwszej połowy XVI wieku w Krakowie powstało koło humanistów pod nieformalnym przewodnictwem Franciszka Lismanina. Członkowie tego koła analizowali pisma Erazma z Rotterdamu, którego krytyczne uwagi dotyczące tradycyjnych przekładów i scholastyki inspirowały późniejsze dyskusje teologiczne.

Spiritus i Kwestionowanie Dogmatu Trójcy Świętej

Około 1546 roku na spotkaniu koła humanistów pojawił się badacz Biblii z Niderlandów, znany jako Spiritus, który jako pierwszy w Polsce zakwestionował dogmat Trójcy Świętej.

Francesco Stancaro i Giorgio Biandrata

W 1550 roku biskup Samuel Maciejowski sprowadził do Polski Włocha Francesco Stancaro, profesora języka hebrajskiego na Uniwersytecie Krakowskim, który propagował poglądy unitariańskie. Po jego wygnaniu z Polski jego miejsce zajął Giorgio Biandrata, który przyciągnął do Polski innych włoskich unitarian.

Piotr z Goniądza

22 stycznia 1556 roku, podczas synodu w Seceminie, Piotr z Goniądza publicznie zakwestionował dogmat Trójcy Świętej, twierdząc, że Bogiem Najwyższym jest tylko Bóg Ojciec. Mimo ekskomunikacji i wygnania z Małopolski, jego działania zainicjowały rozwój unitariańskich idei w Polsce. (patrz. Incydent z drewnianym mieczem).

Synod w Pińczowie

Podczas synodu w Pińczowie w 1562 roku, Stanisław Paklepka i Grzegorz Paweł z Brzezin odrzucili dogmat Trójcy Świętej jako „papieski” i nieoparty na Biblii. 2 kwietnia synod zaaprobował wyznanie wiary odrzucające Trójcę Świętą, co doprowadziło do powstania pierwszego zboru braci polskich 16 października 1562 roku.

Polski Mniejszy Kościół Reformowany

Podczas synodu w Pińczowie w październiku 1563 roku utworzono „Polski Mniejszy Kościół Reformowany” (Ecclesia Minor), odróżniając go od „Zboru Większego” kalwinistów.

Kluczowe Informacje:

Wybitni Członkowie i Ich Działalność

• Pisarze i teolodzy: Wśród braci polskich byli wybitni pisarze i teolodzy, tacy jak Andrzej Frycz Modrzewski, Faust Socyn, Piotr z Goniądza, Grzegorz Paweł z Brzezin, Marcin Czechowic, Jan Niemojewski, Mikołaj Sienicki, Stanisław Lubieniecki młodszy, Erazm Otwinowski, Szymon Budny oraz Andrzej Wiszowaty.

• Drukarnia: Dzieła tych autorów były wydawane w drukarni Aleksego Rodeckiego, założonej w 1574 roku.

• Szymon Budny: Autor tłumaczenia Biblii zwanej Biblią nieświeską oraz traktatu "Przeciw Trojczanom".

• Andrzej Wiszowaty: Autor traktatu "Religio rationalis" i wydawca "Bibliotheca Fratrum Polonorum".

Główne Ośrodki i Instytucje

• Ośrodki ruchu: Pińczów, Raków (siedziba Akademii Rakowskiej 1602–1638), Kraków, Lublin, Nowy Sącz, Lewartów (Lubartów), Lusławice, Kisielin na Wołyniu, Śmigiel, Węgrów, Iwie i Łosk.

• Akademia Rakowska: Znana z aktywnej działalności wydawniczej.

Działalność Pedagogiczna

• Wojciech z Kalisza: Wiodący pedagog, rektor szkoły ariańskiej w Lewartowie.

Udział w Porozumieniach Religijnych

• Zgoda sandomierska: Bracia polscy nie uczestniczyli w porozumieniu protestanckich wyznań (luteranie, kalwini, bracia czescy) zawartym 14 kwietnia 1570 roku w Sandomierzu.

• Konfederacja Warszawska: Bracia polscy zostali objęci aktem prawnym z 1573 roku, gwarantującym pokój między różnowiercami w Rzeczypospolitej.

Katechizm Braci Polskich

• Pierwszy katechizm: Ułożony przez Grzegorza Pawła i Jerzego Szomana w 1574 roku, z udziałem Fausta Socyna. Po jego śmierci, dokończeniem zajęli się Hieronim Moskorzowski i Walenty Szmalc. Opublikowany w 1605 roku w języku polskim, a w 1609 roku po łacinie, tłumaczony na inne języki. Reakcje były mieszane, od entuzjazmu po zwalczanie i niszczenie. Katechizm Braci Polskich został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO, co podkreśla jego znaczenie w historii myśli teologicznej i intelektualnej.

Kluczowe Informacje o Wygnaniu Braci Polskich z Polski

Podczas wygnania Braci Polskich z Polski w latach 1658-1660, królem Rzeczypospolitej Obojga Narodów był Jan II Kazimierz Waza. Jego panowanie przypada na okres od 1648 do 1668 roku. Jan Kazimierz był monarchą, który zmagał się z wieloma problemami wewnętrznymi i zewnętrznymi, w tym z najazdem szwedzkim znanym jako potop szwedzki. To właśnie w trakcie tego najazdu, król złożył ślub wypędzenia arian z Polski, co przyczyniło się do wydania ustaw sejmowych nakazujących Braciom Polskim przejście na katolicyzm lub opuszczenie kraju.

Podczas wygnania Braci Polskich z Polski w XVII wieku, sejm wydał kilka kluczowych ustaw, które miały na celu ograniczenie ich wolności religijnej i zmuszenie do opuszczenia kraju. Oto najważniejsze ustawy:

Uchwała Sejmowa z 1658 roku

Przejście na Katolicyzm lub Wygnanie: Bracia Polscy zostali zobowiązani do przejścia na katolicyzm w ciągu trzech lat lub opuszczenia kraju. Okres ten później skrócono do dwóch lat.

Sprzedaż Majątków: W tym czasie musieli wyprzedać swoje majątki i przenieść się za granicę.

Sankcje za Niezastosowanie się do Prawa: Niezastosowanie się do tych nakazów skutkowało konfiskatą majątku i innymi sankcjami.

Zakaz Kultu Religijnego i Zgromadzeń:

Zamknięcie Kościołów i Szkół: Wszystkie kościoły, zbory i szkoły ariańskie zostały zamknięte.

Zakaz Zgromadzeń: Braciom Polskim zakazano organizowania jakichkolwiek zgromadzeń religijnych.

Konfiskata Majątków:

Przymusowa Wyprzedaż Majątków: Bracia Polscy musieli w krótkim czasie wyprzedać swoje majątki, co często odbywało się po zaniżonych cenach.

Uchwała Sejmowa o Amnestii dla Zwolenników Szwedów:

Amnestia dla Innych Kolaborantów: Podczas tych samych obrad sejmowych podjęto uchwałę o amnestii dla wszystkich zwolenników Szwedów, co wskazuje na to, że rzeczywistą przyczyną wygnania Braci Polskich były względy dogmatyczne, a nie polityczne.

Stopniowe Ograniczenia i Wzrost Wrogości- ważne informacje w tle:

• Narastająca Wrogość: Stopniowe ograniczenia wolności religijnej innowierców w Polsce prowadziły do narastającej niechęci i wrogości między katolikami a Braćmi Polskimi.

• Zagraniczna Pomoc: Bracia polscy szukali wsparcia u współwyznawców w luterańskiej Szwecji, co zwiększało wrogość katolików i sprowadzało kolejne represje.

Potop Szwedzki jako Przełom

• Ślub Jana Kazimierza: W trakcie najazdu Szwedów, król Jan Kazimierz złożył ślub wypędzenia arian z Polski, oskarżając ich o sprzyjanie najeźdźcy.

• Zaangażowanie Braci Polskich: Niektórzy bracia polscy uczestniczyli w politycznych układach z Karolem Gustawem, wiążąc przyszłe rządy Szwedów z przywróceniem wolności religijnej.

Oskarżenia i Reakcje

• Oskarżenia o Zdradę: Oskarżenia o współpracę ze Szwedami kierowano m.in. w stronę rodziny Lubienieckich, Mierzeńskich, Morsztynów, Taszyckich i Schlichtingów.

• Oburzenie Społeczne: Członkowie zborów braci polskich stali się ofiarami powszechnego oburzenia.

Przyczyny i Konsekwencje

• Dogmatyczne Przyczyny: Rzeczywistą przyczyną wygnania były względy dogmatyczne, mimo że sejm podjął uchwałę o amnestii dla wszystkich zwolenników Szwedów.

• Pierwsza Banicja: Było to pierwsze poważne naruszenie wolności religijnej w Rzeczypospolitej i jedyna banicja grupy religijnej w historii Polski i Litwy.

Emigracja i Osiedlenie za Granicą

• Miejsca Osiedlenia: Bracia polscy osiedlili się w Holandii (część dołączyła do Kościoła remonstranckiego), Prusach Książęcych, Siedmiogrodzie (Koloszwar/Cluj), na Śląsku (Kluczbork) i w północnych Niemczech (Friedrichstadt).

• Kryptoarianie: Część pozostałych w Polsce braci polskich przeszła do podziemia, kontynuując działalność w ukryciu do XVIII wieku.

Dalsze Losy Wspólnot

• Stopniowy Zanik: Wspólnoty braci polskich za granicą stopniowo zanikały; najdłużej przetrwały w Koloszwarze (do 1784) i w Prusach (do 1803).

• Dziedzictwo Unitarianizmu: Idea unitarianizmu przetrwała w Kościołach unitariańskich, takich jak Unitariański Kościół Siedmiogrodu, założony w 1568 roku przez Ferenca Dávida, istniejący do dziś.

Kontekst Historyczny

Te ustawodawcze kroki były częścią szerszej fali kontrreformacji i represji wobec mniejszości religijnych w Polsce, w tym Braci Polskich, którzy byli oskarżani o współpracę ze Szwedami podczas potopu szwedzkiego. Represje te były również wynikiem nacisków ze strony Kościoła katolickiego oraz powszechnej wrogości wobec innowierców.

Konsekwencje Ustaw

W wyniku tych ustaw, znaczna część Braci Polskich została zmuszona do emigracji. Osiedlili się oni w krajach takich jak Holandia, Prusy Książęce, Siedmiogród, Śląsk i północne Niemcy, gdzie kontynuowali swoją działalność religijną i intelektualną. Ci, którzy pozostali w Polsce, często przechodzili do podziemia, kontynuując swoją wiarę w ukryciu.

Faust Socyn, Bracia Polscy- Żródło: Wikipedia

Doktryny i Wartości Braci Polskich

Bracia Polscy odrzucali wiele tradycyjnych dogmatów chrześcijaństwa, promując idee antytrynitaryzmu, racjonalizmu religijnego, pacyfizmu, tolerancji religijnej, prostego życia i moralności oraz równości społecznej. Kwestionowali również tradycyjne rozumienie sakramentów, koncepcję grzechu pierworodnego, predestynację, kult świętych i relikwii oraz autorytet tradycji kościelnej.

Ich główne założenia obejmowały:

1. Antytrynitaryzm: Odrzucenie doktryny Trójcy Świętej, uznanie Jezusa Chrystusa za wyjątkowego człowieka, ale nie współistotnego z Bogiem Ojcem.
   

2. Racjonalizm religijny: Krytyczne podejście do dogmatów religijnych, interpretacja Pisma Świętego w sposób racjonalny.

3. Pacyfizm: Sprzeciw wobec przemocy, odmowa uczestnictwa w wojnach.

4. Tolerancja religijna: Wolność sumienia i przekonań religijnych, promowanie dialogu międzywyznaniowego.

5. Proste życie i moralność: Uczciwość, skromność, pomoc potrzebującym.

6. Równość społeczna: Sprzeciw wobec hierarchii kościelnej, równość wszystkich ludzi przed Bogiem.

7. Odrzucenie tradycyjnych sakramentów: Sakramenty jako symboliczne akty wyrażające wiarę.

8. Oddzielenie religii od państwa: Neutralność państwa w sprawach religijnych. ( O tym więcej niżej).

Reperkusje wygnania Braci Polskich

Rozprzestrzenienie idei antytrynitarnych

Po wygnaniu, Bracia Polscy osiedlili się w różnych częściach Europy, takich jak Niderlandy, Prusy, Anglia i Transylwania. Ich idee wpłynęły na rozwój ruchów unitariańskich i racjonalistycznych, przyczyniając się do powstania bardziej liberalnych interpretacji chrześcijaństwa.

Wpływ na filozofię i naukę

Wśród Braci Polskich było wielu wybitnych intelektualistów, którzy przyczynili się do rozwoju nauki i filozofii. Racjonalistyczne podejście do religii i moralności inspirowało myślicieli oświecenia, takich jak Kazimierz Łyszczyński, który był jednym z pierwszych znanych ateistów w Europie.

Rozwój tolerancji religijnej

Wygnanie Braci Polskich oraz ich późniejsze losy przyczyniły się do dyskusji na temat tolerancji religijnej. W krajach, do których trafili, często znajdowali się w społecznościach bardziej otwartych na różnorodność religijną. Ich prześladowania w Rzeczypospolitej i działalność w innych krajach stały się argumentem za większą tolerancją religijną.

Wartościowe perspektywy do dialogu religijnego

Bracia Polscy wnieśli do europejskiego myślenia religijnego wartości takie jak jedność Boga, racjonalizm oraz etyczny wymiar wiary. Ruchy wywodzące się z ich myśli, takie jak unitarianizm, promują idee wolności religijnej, otwartości i poszukiwania prawdy, inspirując do bardziej inkluzywnego i humanistycznego podejścia do religii.

Tu sie powtórzę.

Braci polskich od samego początku jednoczyła myśl przeciwstawiania się karze śmierci. Ich pisma, w tym idee Crellowskiego racjonalizmu, ideały tolerancji religijnej i wolności sumienia, stały się inspiracją dla europejskiej myśli intelektualnej XVII i XVIII wieku.

U podstaw ich programu religijno-społecznego leżały trzy elementy:

1. Rozumienie Biblii: Zaczerpnięte z reformacji rozumienie Biblii jako podstawy nauki i życia. Biblia była dla braci polskich fundamentem ich nauk religijnych i codziennego życia.

2. Racjonalne podejście do religii: Zainspirowane humanizmem podejście, które charakteryzowało się racjonalnym podchodzeniem do zagadnień religijnych, w tym również do interpretacji Pisma Świętego. Bracia polscy kładli duży nacisk na logiczne i rozumowe analizy tekstów religijnych.

3. Kultura sarmacka: Trzeci niezwykle istotny czynnik to kultura sarmacka, która cechowała się kultem wolności jednostki i próbami budowania Kościoła narodowego. Kultura ta promowała wolność osobistą i suwerenność, co znalazło odzwierciedlenie w ideach braci polskich dotyczących religii i społeczeństwa.
   

Główne idee braci polskich, które wpłynęły na myśl europejską:

Samuel Przypkowski był jednym z pierwszych braci polskich, który wprost nawoływał do rozdziału kościoła i państwa. Popierał pełną tolerancję religijną oraz swobodę sumienia i wyznania. Działo sie tak ponieważ Bracia Polscy byli prześladowali. Idee Braci Polskich z końca XVII wieku zostały przyjęte przez zachodnioeuropejskich filozofów i teologów, takich jak Pierre Bayle i John Locke.

Irenizm i ruch ekumeniczny: Bracia polscy zachęcali do szukania tego, co różne wyznania mają wspólnego, a nie tego, co je dzieli. Chociaż nie byli twórcami irenizmu, ich idee przyczyniły się do jego rozwoju. To podejście ireniczne przyczyniło się do osłabienia konfliktów religijnych i polemik w Europie w XVIII wieku, co z kolei wpłynęło na rozwój ruchu ekumenicznego w XIX i XX wieku.

Wypędzenie braci polskich i jego konsekwencje: Wygnanie braci polskich z Polski miało negatywny wpływ na kraj. Doprowadziło do większej niechęci wobec ewangelików i restrykcji prawnych, co zahamowało rozwój intelektualny Polski aż do końca XVIII wieku.

Rola rozumu w interpretacji Biblii: Bracia polscy podkreślali znaczenie ludzkiego rozumu w interpretacji Biblii i zjawisk biblijnych. Twierdzili, że Bóg nie może nakazać wierzyć w coś, co jest sprzeczne z rozumem. Ich krytyka doktryny Trójcy Świętej miała później wpływ na powstanie między innymi Kościoła Unitariańskiego w Anglii.

Podsumowanie

Wygnanie Braci Polskich miało dalekosiężne reperkusje dla dalszych dziejów myśli reformacyjnej. Ich idee, rozprzestrzenione po całej Europie, przyczyniły się do rozwoju ruchów antytrynitarnych, racjonalistycznych i unitariańskich. Wpływali na filozofię i naukę, inspirowali myślicieli oświecenia oraz przyczynili się do rozwoju tolerancji religijnej.

Wartości promowane przez Braci Polskich nadal stanowią ważny element dialogu religijnego i etycznego, inspirując do bardziej otwartego i racjonalnego podejścia do wiary.

Polecana literatura:

Janusz Tazbir- Bracia Polscy na wygnaniu

Janusz Tazbir - Arianie i katolicy

Janusz Tazbir - Bracia Polscy na wygnaniu: studia z dziejów emigracji ariańskiej

Janusz Tazbir - Stando lubentius moriar : biografia Stanisława Lubienieckiego

oraz

Bibliografia:

Kazimierz Bem. "Bracia Polscy (Polish Brethren)," w The Encyclopedia of Christianity, Vol. 4, red. Erwin Fahlbusch et al., Wm. B. Eerdmans Publishing, 2005.

1. George Huntston Williams. The Radical Reformation, 3. wydanie, Truman State University Press, 1992.

2. Earl Morse Wilbur. A History of Unitarianism: Socinianism and Its Antecedents, Harvard University Press, 1945.

3. John D. Stanley. "The Polish Brethren: Documentation of the History and Thought of Unitarianism in the Polish-Lithuanian Commonwealth and in the Netherlands, 1565-1660," w Harvard Theological Studies, Harvard University Press, 1980.

4. YouTube. "Śladami Braci Polskich. (Nie tylko) wakacyjny szlak | EWST online," wykład Kazika Bema.

5. Wikipedia. "Bracia polscy – geneza ruchu," Leksykon - Teatr NN.

6. YouTube. "Historia luteranizmu w Polsce."

7. YouTube. "Kim byli bracia polscy? Historia bez fikcji."

8. A. Brückner, Różnowiercy polscy, Warszawa 1962.

9. L. Chmaj, Bracia polscy. Ludzie, idee, wpływy, Warszawa 1957.

10. Z. Gołaszewski, Bracia polscy, Toruń 2004.

11. A. Kawecka-Gryczowa, J. Tazbir, Arianie polscy. Racjonalizm – tolerancja – promieniowanie (Przewodnik po wystawie), Warszawa 1958. A. Kossowski, Materiały – Z życia Arian Polskich w Lublinie, „Reformacja w Polsce" 1924, t. 3.

12. S. Kot, Ideologia polityczna i społeczna braci polskich zwanych arianami, Warszawa 1932.

13. Ł. Kurdybacha, Historia reformacji w Polsce, „Reformacja w Polsce” 1953, t. 11 (1948–1952).

14. S. Morawski, Arianie polscy, Lwów 1906.

15. J. Płokarz, Studium z dziejów arian polskich, „Reformacja w Polsce” 1922, t. 2 (mikrofilm w Bibliotece Narodowej).

16. Studia nad arianizmem, red. L. Chmaj, Warszawa 1959.

17. W. Urban, Losy braci polskich od założenia Rakowa do wygnania z Polski, „Odrodzenie i Reformacja” 1956, t. 1.

18. M. Wajsblum, Dyteiści małopolscy, „Reformacja w Polsce” 1928, t. 5.

19. M. Wajsblum, O genezę antytrynitaryzmu polskiego, „Reformacja w Polsce” 1934, t.6.Wokół dziejów i tradycji arianizmu, red. L. Szczucki, Warszawa 1972.

Filmy i zasoby online

1. YouTube. "Film o reformacji protestanckiej." Link

2. YouTube. "Historia luteranizmu w Polsce." Link

3. YouTube. "Kim byli bracia polscy? Historia bez fikcji." Link

4. YouTube. "Śladami Braci Polskich. (Nie tylko) wakacyjny szlak | EWST online." Link